ચોવીસમા તીર્થંકર શ્રી મહાવીર સ્વામી: ભાવ અને દ્રવ્યની સમજણ

શ્રી મહાવીર ભગવાન પર સંગમદેવ દ્વારા થયેલા ઘોર ઉપસર્ગમાં પણ ભગવાન પોતાના આત્મધ્યાનથી જરા પણ ચલિત થયા ન હતા અને બધા જ ઉપસર્ગો એમણે સમતાભાવમાં રહીને પૂરા કર્યા. છ માસ સુધી ભગવાન પર ચાલેલા સતત ઉપસર્ગો બાદ, આખરે સંગમદેવ થાકીને ભગવાન સામે ઝૂક્યો અને માફી માંગી. જ્ઞાની અને તીર્થંકરોને તો સહજ ક્ષમા જ વર્તાતી હોય છે. ભગવાન મહાવીરના વિહાર દરમિયાન જિનદત્ત શેઠની ભક્તિના પ્રસંગથી આપણને ભાવ અને દ્રવ્યની અલૌકિક સમજણ પ્રાપ્ત થાય છે.

શ્રી મહાવીર સ્વામી પ્રત્યે જિનદત્ત શેઠની ભક્તિ

સંગમદેવના ઉપસર્ગ પછી શ્રી મહાવીર ભગવાને છ મહિનાના ઉપવાસ પછી પારણું કર્યું. પારણું કરીને વિહાર કરતા કરતા ભગવાન એક નગરમાં આવ્યા. ત્યાં આગળ એક મંદિરમાં કાર્તિક સ્વામીની પ્રતિમા હતી. ગામના લોકો કાર્તિક સ્વામીની પ્રતિમાની પૂજા કરવા જતા હતા. બીજી બાજુ ભગવાન એ જ મંદિરના ખૂણામાં ધ્યાનમાં મગ્ન હતા. એટલામાં એક દેવે તપાસ કરી કે મહાવીર ભગવાનના દર્શન ક્યાં કરવા મળશે? તપાસ કરતાં એમને દેખાયું કે ભગવાન એક ગામના મંદિરમાં ઊભા હતા અને ગામના લોકો પ્રત્યક્ષ તીર્થંકર ભગવાનને છોડીને પરોક્ષ પ્રતિમાની પૂજા કરી રહ્યા હતા. આ જોઈને દેવને અંદર બહુ ખટક્યું. લોકોને ભગવાનની ઓળખાણ કરાવવા, ભગવાન તરફ આકર્ષિત કરવા માટે દેવે એક યોજના કરી. તે દેવે કાર્તિક ભગવાનની પ્રતિમાની અંદર પ્રવેશીને પ્રતિમાને હાલતી-ચાલતી જીવતી બનાવી. કાર્તિક સ્વામીની મૂર્તિ પોતાના સ્થાન પરથી ચાલવા મંડી. ગામના લોકો આ જોઈને આશ્ચર્ય પામ્યા અને એમને થયું કે કાર્તિક સ્વામીની રથયાત્રા કાઢવાની છે તો કાર્તિક સ્વામી જાતે ચાલીને રથમાં બેસશે. બધાને આનંદ આનંદ થઈ ગયો. પણ કાર્તિક પ્રભુએ રથમાં બેસવાને બદલે મહાવીર ભગવાન જ્યાં આગળ ધ્યાનમાં ઊભા હતા ત્યાં આવીને મહાવીર ભગવાનની ત્રણ પ્રદક્ષિણા કરી અને ભગવાનના ચરણોમાં નમસ્કાર કરીને ખૂબ વિનયથી, ભક્તિભાવથી બેસી ગયા. દેવે એવું દર્શાવ્યું કે કાર્તિક સ્વામીના આરાધ્ય દેવ મહાવીર ભગવાન છે. લોકો સમજી ગયા અને અહો! અહો! કરતા ગયા. બધા ભગવાનને નમ્યા કે ઓહોહો! જેમને કાર્તિક સ્વામી નમે છે એ તો કેટલા મહાન હશે! લોકોએ ભગવાનની પૂજા કરી અને જબરજસ્ત મહોત્સવ થઈ ગયો.

તે વખતે સૂર્ય અને ચંદ્ર દેવે બંનેએ એકસાથે પોતાના મૂળ વિમાન સાથે આવીને મહાવીર ભગવાનને વંદના કરી. આ પણ અધ્યાત્મ જગતનું એક મોટું આશ્ચર્ય ગણાય છે અને ઇતિહાસ પણ કહે છે કે આ ૨૫૦૦ વર્ષ પહેલાંની જ વાત છે. પશ્ચિમી જગતમાં પણ એવું કહેવાય છે કે એ કાળમાં, એ સમયે, દિવસના સમયમાં એક-બે કલાક માટે ઘોર અંધારું થઈ ગયું હતું. ચંદ્ર પણ ન દેખાય અને સૂર્ય પણ ન દેખાય. આમ તો આવું બને નહીં પણ મહાવીર ભગવાનના વખતમાં આવું આશ્ચર્ય બન્યું હતું.

મહાવીર ભગવાન વિહાર કરીને એક ગામમાં આવ્યા અને એક મંદિરમાં ચાર મહિનાના ઉપવાસ કરીને ધ્યાનમાં રહ્યા હતા. એ ગામમાં જિનદત્ત નામના એક શેઠ હતા. તેઓ રોજ મહાવીર ભગવાનની પાસે આવતા; એમને તીર્થંકર ભગવાનની ઓળખાણ પડી ગઈ હતી. તે શેઠ ભગવાનને રોજ સવાર-સાંજ નમસ્કાર અને ભક્તિથી સેવાપૂજા કરતા. ભગવાનને તો સેવાપૂજાથી કશી લેવાદેવા નહોતી; ભગવાન તો વીતરાગ હતા. ભગવાનની વીતરાગતાનું અહીં સુંદર દર્શન થાય છે.

જિનદત્ત શેઠ ચાર મહિના સુધી દરરોજ ભગવાનની સેવાપૂજા કરી અને પ્રાર્થના કરી, ”હે ભગવાન, આપનું પારણું મારે ત્યાં કરાવજો. મને એનો લાભ આપજો.” જિનદત્ત શેઠે મહાવીર ભગવાનને આમંત્રણ આપ્યું અને છેલ્લા દિવસે ભગવાન પોતાને ઘેર પારણા માટે પધારવાના હોવાથી ખૂબ તૈયારીઓ કરી. એમણે ભગવાનના પારણા માટે ઉત્કૃષ્ટમાં ઉત્કૃષ્ટ રસોઈઓ બનાવી અને ખૂબ આનંદ ઉલ્લાસમાં ભગવાન ક્યારે પધારે એમ કરીને માર્ગ પર આંખો માંડીને એમના દર્શનની ખૂબ અપેક્ષા રાખીને બેઠા હતા. ભક્તિભાવમાં એ શેઠ ઊંચી શ્રેણીઓ ચઢતા ગયા અને પારણાની તજવીજ કરતા હતા. પણ બન્યું એવું કે એ જ સમયે ભગવાન એમના ચારમાસના પારણા માટે ધ્યાનમાંથી બહાર નીકળ્યા અને એમના ઉદય પ્રમાણે વિચરતા હતા. ભગવાન જિનદત્ત શેઠને બદલે ગામના બીજા શેઠ, નવીન શેઠના ઘરે ગયા. નવીન શેઠ એટલો બધો ભાવવાળો નહોતો. નવીન શેઠે એની દાસીને જે કંઈ પણ બચ્યું હોય એ આપીને ભગવાનને જલ્દી રવાના કરીને પાછી આવવા કહ્યું.

નવીન શેઠે દાસી દ્વારા ભગવાનને પારણામાં અડદના બાકળા વહોરાવ્યા. નવીન શેઠને ચાર મહિના પછી ભગવાનના પારણાનો લાભ મળ્યો. દેવોએ હર્ષનાદ કરી, દુંદુભિ વગાડીને પંચરત્નોની વૃષ્ટિ કરી. નવીન શેઠના દાનની બધાએ સ્તુતિ કરી. બધાને થયું કે, ઓહોહો! શું જબરજસ્ત આ નવીન શેઠે તો ભગવાનનું પારણું કરાવીને પુણ્ય કમાયું. પ્રભુ તો પોતે વિહાર કરી ગયા. એટલામાં ત્રેવીસમા તીર્થંકર પાર્શ્વનાથ ભગવાનના સમયના કેવળજ્ઞાનીઓ પણ ત્યાં વિચરતા હતા. મહાવીર ભગવાન અને પાર્શ્વનાથ ભગવાનની વચ્ચેનો ગાળો માત્ર ૨૫૦ વર્ષનો હતો. એટલે, ભગવાન મહાવીરના સમયમાં પાર્શ્વનાથ ભગવાનના વખતના કેવળજ્ઞાનીઓ પણ વિચરતા હતા.

નવીન શેઠે મહાવીર ભગવાનને પારણું કરાવ્યું અને ભગવાન તો વિહાર કરીને નીકળી ગયા. ત્યારે પાર્શ્વનાથ ભગવાનના કેવળી શિષ્યો એ જ ગામમાં આવ્યા હતા. એમને જોઈને લોકોને ખૂબ આનંદ થયો અને બધાએ એમને પૂછ્યું કે, ”આપ કેવળી છો. અહીં અત્યારે જ એક પ્રસંગ બન્યો. આ નવીન શેઠે ભગવાનનું પારણું કરાવ્યું એટલે એમને ત્યાં દેવોએ વૃષ્ટિ કરી. અને જિનદત્ત શેઠ રોજ રાહ જોતા હતા અને રહી ગયા. આમાં ખરેખરું કોણે વધુમાં વધુ પુણ્યનું ઉપાર્જન કર્યું કહેવાય? બંનેમાં સૌથી વધુ પુણ્યશાળી કોણ કહેવાય?” ત્યારે કેવળી ભગવાને કહ્યું કે, “આ બંનેમાં જિનદત્ત શેઠની કિંમત વધી ગઈ છે. જિનદત્ત શેઠે જે પારણું કરાવ્યું છે એની સામે નવીન શેઠે કરાવેલા પારણાની કોઈ કિંમત નથી. જિનદત્ત શેઠે ભાવથી પારણું કરાવ્યું છે અને નવીન શેઠ પાસે ભાવ નહોતો; એણે દ્રવ્યથી પારણું કરાવ્યું છે. છતાંય દ્રવ્યથી કરાવ્યું એટલે એને એનું ફળ તો મળશે. એને પુણ્ય બંધાયું પણ એ પુણ્યમાંય ફરી પાછો મનુષ્યમાં જ આવશે અને પુણ્યશાળી મનુષ્ય થશે; પણ એને સાંસારિક ફળ મળ્યું. જ્યારે જિનદત્ત શેઠે તો જબરજસ્ત ઉત્કૃષ્ટ ભક્તિભાવથી ભગવાનનું કરેલું હતું. તેઓ સર્વસ્વ ભગવાનમય જ થઈ ગયા હતા અને એના આધારે એ ધ્યાનમાં ને ધ્યાનમાં હતા. એ ભાવનામાં એમણે અચ્યુત દેવલોકનું કર્મ બાંધ્યું. જો જરાક વધારે સમય સુધી દેવો દ્વારા દુંદુભિ ના થઈ હોત, દુંદુભિનો અવાજ ના આવ્યો હોત તો જિનદત્ત શેઠ ધ્યાનમાં ને ધ્યાનમાં ક્ષપકશ્રેણીઓ ચઢીને કેવળજ્ઞાનની શ્રેણીઓ પ્રાપ્ત કરી શક્યા હોત. પણ એમનું એટલું કાચું પડ્યું એટલે દેવોએ કરેલી દુંદુભિથી વિક્ષેપ થયો.”

ભાવ અને દ્રવ્યની સમજણ

ખરેખર દ્રવ્ય અને ભાવ વિશે સમજવાનું છે. મહાવીર ભગવાને ભાવ વિજ્ઞાનને ખૂબ મહત્ત્વ આપ્યું છે. ભાવ વિજ્ઞાન વિશે સામાન્ય લોકોને ખબર પડે એમ નથી. કારણ કે ભાવ આંતરિક વસ્તુ છે; બહારની ક્રિયા એટલે કે દ્રવ્ય, એ પરિણામ છે. ભાવ એ કૉઝ છે, કારણ છે; કૉઝ અંદર છે અને ઈફેક્ટ બહાર છે. પરિણામ એ દ્રવ્ય છે; દ્રવ્ય એ સ્થૂળમાં જાય છે અને ભાવ એ સૂક્ષ્મમાં છે. કૉઝની કિંમત છે; ઈફેક્ટની કિંમત નથી. ઈફેક્ટ તો પરિણામ છે, રિઝલ્ટ છે. કૉઝના આધારે રિઝલ્ટ આવે છે. એટલે જેવો ભાવ હશે તેવું જ ફળ આવશે.

જિનદત્ત શેઠે ભગવાનની સેવાપૂજા જબરજસ્ત ભાવથી કરેલી, એની કિંમત છે; બાકી સેવાપૂજા તો લાખો-કરોડો લોકો રોજ કરતા હશે. દરેક પોતપોતાના ઇષ્ટદેવની તો કરતા જ હોય છે. પણ તે કરતી વખતે ભાવ કેવો છે એની કિંમત છે. આપણે ભગવાનની સેવાપૂજા કરતા હોઈએ, માળા કરતા હોઈએ; પણ આપણું ચિત્ત - જો પુરુષ હોય તો દુકાનમાં, ઉઘરાણીમાં, સોદા કરવામાં જતું રહ્યું હોય; અથવા તો નોકરી કરતા હોય, તો આજે શેઠ મારી પર ગરમ થાય એવી મારી ભૂલ થઈ છે, હવે શેઠ મને શું કહેશે? - એ ગભરાટમાં ને ગભરાટમાં ભગવાનની સેવાપૂજા કરતાં હોઈએ, તો એ મિકેનિકલ સેવાપૂજા થાય છે; એ દ્રવ્ય છે, ભાવ નથી એની સાથે. દ્રવ્ય અને ભાવ બેઉ સાથે હોવા જોઈએ.

ઘણા કહે છે કે દ્રવ્ય કરતાં-કરતાં ભાવ જાગે, પણ કેટલી વાર? કેટલાં વર્ષો વીતી ગયાં તોય આપણે દ્રવ્ય કરતાં-કરતાં ક્યારેક ભાવ જાગશે એમ કરીને રાહ જ જોયા કરીએ અને કોઈ પુરુષાર્થ ના માંડીએ? આપણે નિશ્ચય દ્રઢ કરીએ કે, ”હું આજે સેવાપૂજા કરું છું તો મારે બીજા કશાની વચ્ચે જરૂર નથી. દુકાનની જરૂર નથી, કોઈની જરૂર નથી. જે આવે તે, મારે બધાને બહાર કરવા છે અને મારે કેવળ ભગવાનમય જ રહેવું છે. અહો અહોભાવમાં જ રહેવું છે એવું દ્રઢ કરીને દર્શન કરો. ખરેખર ફેરફાર થશે! આ તો ચાલ્યા જ કરે છે; આપણને એની સામે કોઈ વિચાર નથી આવતો કે હું આ ખાલી મિકેનિકલ પૂજા-સેવા કરું છું અને મારી અંદર ભાવ તો જાગતો જ નથી. ઘણીવાર તો માળા, પૂજા કે સેવા કરતાં કરતાં કંટાળો આવે! તો આપણે ના સમજીએ કે જ્યાં કંટાળો આવે છે ત્યાં ભાવ નથી? ઉપરથી ઊંધો ભાવ થઈ ગયો. ભગવાનની સેવા કરતાંય કંટાળો આવે, કેવી વાત છે?! માળા કરતાં, ભગવાનનું નામ લેતાં લેતાં જો કંટાળો આવતો હોય તો આપણે પહેલાં ભાવને જાગૃત કરો અને પછી માળા પકડો કે સેવાપૂજા કરો. એની માટે દસ મિનિટ પહેલાં કાઢો કે મારો ભાવ જાગે પછી ભગવાન તમારી પૂજા કરીશ. પહેલાં મને ભાવ જગાડવા દો; ભાવ ના આવે ત્યાં સુધી હું નહીં પૂજા કરું, બેઠો છું તમારી સામે.

ભગવાન પાસે ભાવની કિંમત છે; દ્રવ્યની કિંમત ઘણી ઓછી છે. એક દાખલો લઈએ - જો ભાવથી કરતાં હોઈએ તો લાખનો ચેક મળતો હોય અને દ્રવ્યથી કરતાં હોઈએ તો માંડ પાંચ રૂપિયા પણ ના મળે. દ્રવ્યથી કરતાં કરતાં ભાવ જાગે એવી ક્યાં સુધી રાહ જોવાની? આમ તો વર્ષોનાં વર્ષો વીતી જશે અને આપણે જવાનો વખત આવશે! માટે ભાવને સંકોરો; જાગૃત થવાની જરૂર છે.

ભાવ વગર કશું કરાય તો એની કિંમત જ નથી રહેતી. લાખોનું દાન કરીએ પણ અંદર ભાવ ના હોય તો કંઈ પુણ્ય નથી બંધાતું. અંદર જો ભાવ ઊંધો હોય, “આ તો દબાણથી આપવા પડ્યા અથવા તો નામના-કીર્તિ થશે, તખ્તી લાગશે, આટલા બધા પૈસા બ્લેકના પડ્યા છે, શું કરવાના છે? આપી દો દાનમાં.” એમ કરીને એવા ભાવથી આપે તો પુણ્ય ના બંધાય, પાપ બંધાય. ભાવથી કર્મ બંધાય છે, ક્રિયાથી નહીં. ક્રિયા એ પરિણામ છે; ગયા ભવના કરેલા ભાવનું પરિણામ છે. અત્યારે આપણે જેવા ભાવ કરીશું એનું પરિણામ તો પછી આવશે આવતા ભવમાં. આ વીતરાગોનું ગુહ્યમાં ગુહ્ય વિજ્ઞાન છે; ભગવાનનું આખું તત્ત્વજ્ઞાન છે. આપણે આ વિજ્ઞાન સમજ્યા વગર ક્રિયામાં ને ક્રિયામાં અટવાયા કરીએ છીએ; ભાવ નથી જગાડતા!

ઉપવાસ કરતી વખતે અંદરનો ભાવ એવો હોય કે મારા મોક્ષ માટે કંઈક સાધન થાય; મારો દેહ જાય અને હું આત્મામાં રહું; મારો દેહાધ્યાસ જાય અને હું આત્મામાં રહી શકું એટલા માટે હું ઉપવાસ કરું છું એવી દૃષ્ટિ રાખનારા કોઈક વીરલા જ હશે જે શોધવા પણ મુશ્કેલ છે આ પાંચમા આરામાં.

બધા કરે છે માટે મારે પણ કરવું જોઈએ. આ તો કંઈ ધર્મ કરતા નથી એવું લોકો સંભળાવે માટે અથવા તો ઘરમાં બધા હડધૂત કરતા હોય એનાથી ત્રાસીને લોકો પાસેથી સહાનુભૂતિ અને માન મેળવવા માટે ઉપવાસ કરવાની માનસિકતા અંદર આવે અને પછી ઉપવાસ થાય. પછી લોકોમાં વાહ-વાહ થાય, બધા શાતા પૂછવા આવે તો અંદર જબરજસ્ત માન પોષાય. આ હેતુથી, આવા ભાવથી ઉપવાસ કરવામાં આવે ત્યાં ભગવાનને આની કોઈ કિંમત નથી; પુણ્યને બદલે પાપ જ કમાણીમાં આવે છે. નામના-કીર્તિ, ભેટસોગાદો મળે એ હેતુથી ઉપવાસ થાય એમાં ક્યાં ભગવાનની વાત અને ક્યાં આ?!

ભાવની કિંમત સમજાય તો આ બધું નીકળી જાય. ક્રિયા ના થાય તો ના કરો પણ ભાવ ના બગાડો. ભાવ બહુ ઊંચી વસ્તુ છે. ભગવાનની સેવા, પૂજા, ભક્તિ, ઉપવાસ, તપ જે કંઈ કરો પણ સાચા દિલથી કરો. જરાય પોલ વચ્ચે ના હોવી જોઈએ; ભાવમાં જરાય ફરક ના હોવો જોઈએ. સાચા દિલથી ભગવાનની સેવાપૂજા કરનારા ભક્તિભાવથી જ કરતા હોય છે. અને ત્યાં બીજું કંઈ ના આવડે તો મારા ભગવાન છે એમ કરીને તો ભગવાનની સેવાપૂજા કરે છે. ભગવાનની સેવાપૂજા જેટલા ભક્તિભાવથી કરશો એટલું ફળ મળવાનું જ છે. આપણી અને ભગવાનની વચ્ચે તે વખતે કોઈ ના હોવું જોઈએ; એક વિચાર પણ ના હોવો જોઈએ. હું છું અને મારો ભગવાન છે. મારું સ્વરૂપ અને ભગવાનનું સ્વરૂપ - એમાં કોઈ ફેર નથી. મારું સ્વરૂપ એ શુદ્ધાત્મા છે અને ભગવાનનું સ્વરૂપ પણ શુદ્ધાત્મા છે, કેવળજ્ઞાન સ્વરૂપ છે. આવા ભગવાન સાથે મારે એકસ્વરૂપી થવું છે. એવા જબરજસ્ત ભાવથી આપણે કરીએ તો ભગવાનનું અને આપણું સ્વરૂપ અભેદ સ્વરૂપ થઈ જાય. એ ભાવમાં રહીને આપણે ભગવાનની સેવાપૂજા કરવાની છે. ત્યારે આપણને કોઈ બંધન નથી લાગતું, કોઈ કર્મ પણ નથી લાગતું. સેવા અભેદ સ્વરૂપે કરીએ તો કોઈ કર્મ નહીં પણ ભગવાન સ્વરૂપ, મુક્ત સ્વરૂપ થવાય છે; મુક્ત થવાય એવો રસ્તો છે આ. ત્યાં જરાક કંઈક ભૂલચૂક થઈ ગઈ તો લોકો આશાતના આશાતના એવું બૂમાબૂમ કરી મૂકે. જો હું ભગવાન સાથે એકાકાર છું, ભગવાન સિવાય કંઈ જ મારા મનમાં નથી, ભગવાન જ સર્વસ્વ છે, ત્યાં મારાથી કઈ રીતે આશાતના થઈ શકે?! આ ભયમાંથી આપણે બહાર નીકળીને ભગવાન સાથે એકાકાર રહેવાની જરૂર છે. વર્તમાન ભગવાનના દર્શન ગમે ત્યાં કોઈ પણ પ્રતિમાના થાય તો પ્રત્યક્ષ જ લાગે કારણ કે ભગવાન છે જ પ્રત્યક્ષ. પ્રત્યક્ષ ભગવાન છે એ ભાવથી કરશો તો ખરેખર તેવું આપણને અંદર એનું પરિણામ મળે છે. અંદર આનંદ આનંદ થઈ જાય છે અને એકતા લાગે છે, અભેદતા લાગે છે. આ દર્શન કંઈ જેવા તેવા પુરુષના નથી. આ તો વીતરાગોના વીતરાગ, સંપૂર્ણ પૂર્ણ ભગવાનના છે. ભાવની કિંમત છે.

ઘરે મહેમાન આવે તો રોટલો અને છાશ પણ ભાવથી ખવડાવેલું હશે તો એને બહુ મીઠું લાગશે અને લાડવા-જલેબી ગમે એટલું ખવડાવીએ અને મનમાં કચકચ કરતાં હોઈએ, “આ ક્યાંથી આવ્યા? ક્યારે જશે? કહ્યા વગર આવે છે; આ લોકો સમજતા જ નથી.” આવો અંદર ભાવ બગાડતાં હોઈએ અને બહાર જમાડતાં હોઈએ એનો કોઈ અર્થ નથી. બધાને ખબર પડે કે આ ખોટું છે!

જો કોઈ લાંચ લેતો હોય અથવા તો ચોરી કરતો હોય પણ અંદર એને દિલમાં હોય કે, “અરર! આ હું બહુ ખોટું કરું છું; આવું ના હોવું જોઈએ. મારે આમાંથી છૂટવું છે. ખરેખર હું બહુ ભયંકર કર્મ બાંધી રહ્યો છું.” હૃદયમાં, ભાવમાં પશ્ચાત્તાપ હોય તો એને લાંચ લેતાં પણ પુણ્ય ઉપાર્જન થાય છે. અને બીજો લાંચ લે છે ને કોઈક કહે, “અરે, તું આ શું કરે છે?” તો ઉપરથી એનું ઉપરાણું લે, રક્ષણ કરે, “અરે એમાં શું છે! જો આવું ના કરીએ તો મારી બે દીકરીઓ ક્યાંથી પરણે? બધાય લે છે; હું ના લઉં તો હું જ ગાંડો કહેવાઉં. આ જમાનામાં જે ના લે એ મૂરખ કહેવાય. એમ ને એમ કંઈ પૈસાવાળા થવાય છે!” તો એ ભયંકર ચીકણું કર્મ બાંધે છે, પાપકર્મ બાંધે છે.

અંદરના ભાવ કેવા છે એની પર કર્મબંધનનું પરિણામ છે. કોઈ ચોરી કરતો હોય પણ અંદર જો એને પશ્ચાત્તાપ થતો હોય તો ખરેખર એ ચોર નથી ગણાતો. એ ચોરીમાંથી છૂટી જાય છે, કર્મમાંથી છૂટી જાય છે અને એમાં દિલથી ભગવાને આપેલું પ્રતિક્રમણ કરે, પશ્ચાત્તાપ કરે અને ફરી આવું નહીં કરું એવું પ્રત્યાખ્યાન કરે, તો જબરજસ્ત પરિણામ આવે છે. ત્યાં ને ત્યાં જ ગમે એટલા કુકર્મ થયા હશે, ભાવ બગડે તો આ દિલથી પ્રતિક્રમણ કરી નાખીએ તો ત્યાંને ત્યાં જ આપણે બધું જ ચોખ્ખું કરી નાખીએ છીએ; આવતા ભવ માટે કર્મબંધ નથી પડતો.

તીર્થંકરોએ તો જબરજસ્ત માર્ગ બતાડ્યો છે કે ભાવ બગડ્યો કે ત્યાં ને ત્યાં જ ભાવ પ્રતિક્રમણ કરી નાખો તો ત્યાં ને ત્યાં જ કર્મ ચોખ્ખું થઈ જાય છે. કોઈની પણ માટે જરા પણ અવળો ભાવ થઈ ગયો કે આ તો આવા છે, તેવા છે, લુચ્ચા છે, લફંગા છે એવું આપણને દિવસમાં કેટલી વાર લોકો માટે થતું હશે! એ જ્યારે જ્યારે થાય, તો તરત જ ભાવ ફેરવો, ”ના, એ તો મન-વચન-કાયાથી જુદા એવા શુદ્ધાત્મા જ છે. એમને નમસ્કાર કરી માફી માંગું છું કે આવો ખરાબ ભાવ થયો એ મારી ભૂલ છે. ફરી આવું નહીં કરું.” આટલું જ આ ભાવ પ્રતિક્રમણ કરવાથી ત્યાં ને ત્યાં જ કર્મ ચોખ્ખું થઈ જાય છે અને આવતા ભવનું કર્મ બંધાતું નથી અને મોક્ષ તરફ આપણે પણ વીર ભગવાનની જેમ આગળ પ્રયાણ કરીએ છીએ.

ભગવાન મહાવીરના કૌશાંબી નગરીમાં વિહાર દરમ્યાન એમનો અત્યંત કડક અભિગ્રહ ચંદનબાળાના નિમિત્તે કઈ રીતે પૂરો થયો તે જાણીએ.