હું મારા જીવનમાં શા માટે કોઈ વસ્તુ પર નિયંત્રણ નથી મેળવી શકતો?

જ્યારે દરેક વસ્તુ તમારા કાબૂની બહાર જતી રહે અને તમે ફસામણ અને અસહાયતા અનુભવો, ત્યારે તમારા જીવનને નિયંત્રણમાં લેવાનો નિર્ણય કરતા પહેલા નીચેના પ્રશ્નો વિશે વિચારી જુઓ:

• જ્યારે તમારો જન્મ થયો, ત્યારે શું તમને ચિંતા હતી કે તમને દાંત આવશે કે નહીં?
• શું નવજાત શિશુ ચિંતા કરે છે કે ક્યારે અને ક્યાંથી તેમનું દૂધ આવશે?
• જ્યારે તમે જમ્યા પછી સૂવા જાઓ છો, ત્યારે ક્યારેય તમે તપાસ કરવા જાઓ છો કે શું ખોરાકના પાચન માટે પાચક રસો અને ઉત્સેચકો ઝરે છે કે નહીં? તમે આ બાબતમાં કેટલા સચેત રહો છો? તમે જે જમ્યા છો, એ બધું સવાર સુધીમાં તમારા શરીરમાં પાચન થઈ ગયું હોય છે. લોહીમાં બધા પોષકતત્વો ભળી જાય છે; નકામા પદાર્થના નિકાલ માટે વ્યવસ્થા થઈ જાય છે અને દરેક વસ્તુ એની યોગ્ય જગ્યા પર પહોંચી જાય છે. આ પ્રક્રિયા પૂરી કરવા માટે શું તમારે કંઈ કરવું પડે છે?
• શું તમે ક્યારેય ચિંતા કરી છે કે કાલે સૂર્ય ઊગશે કે નહીં?
• તમારે વિચારવું પડે છે કે તમારા વાળ ઊગશે કે નહીં?

વાસ્તવિકતામાં, કોઈનો પોતાના જીવન પર નિયંત્રણ હોતો નથી. જ્યારે દરેક વસ્તુને કાબૂમાં લેવા જઈએ છીએ, તેના કારણે ચિંતા થવાનું શરૂ થાય છે. તો પછી, આપણા જીવનમાં જે કાંઈ બને છે, તેના પર કોનો કાબૂ હોય છે? શું તે પ્રારબ્ધ છે? શું પુરુષાર્થ કરવાથી કંઈ બદલી શકાય છે? કે પછી હકીકતમાં કંઈક બીજું જ છે?

પ્રારબ્ધ વિરુદ્ધ પુરુષાર્થ

લોકો નસીબ અને પ્રારબ્ધની સામે સ્વતંત્ર સ્વ-પુરુષાર્થની વાતો કરતા હોય છે. ઘણા માત્ર પ્રારબ્ધ પર આધાર રાખે છે, જ્યારે બીજા માત્ર સ્વ-પુરુષાર્થ પર આધાર રાખે છે.

જ્યારે લોકો ખૂબ પૈસા કમાય છે, ત્યારે તેઓ તેના માટે માન ખાય છે અને દાવા માંડે છે કે આ તો તેમની મહેનત અને સખત પરિશ્રમનું ફળ છે. જો તેમને ખોટ જાય તો તેઓ તેમની કુંડળી, પ્રારબ્ધ, દુર્ભાગ્યને દોષ આપે છે અને ત્યાં સુધી કે ભગવાનને પણ દોષિત ગણે છે. જ્યારે દરેક વસ્તુ પદ્ધતિસર જઈ રહી હોય, ત્યારે સફળતા એ આપણા પુરુષાર્થનું ફળ છે, પરંતુ જ્યારે તે પદ્ધતિસર નથી થતું, ત્યારે લોકો ભગવાનને દોષ આપે છે. શું આ બરાબર છે? જે પદ્ધતિસર નથી જઈ રહ્યું, તેને સરખું કરવામાં જે પ્રયત્નો કરવામાં આવે છે, તેને જગતના લોકો સ્વ-પુરુષાર્થ તરીકે ઓળખે છે. જો વ્યક્તિ ખરેખર પુરુષાર્થ કરવા માટે સક્ષમ હોય, તો તે ક્યારેય ખોટ જવા દે નહીં. પુરુષાર્થમાં અસફળતા હોતી નથી. માટે, આ વિરોધાભાસ છે. તો, શું તમે હજી પણ માનો છો કે તમે તમારા જીવન પર કાબૂ મેળવી શકશો?

લોકો માને છે કે તેઓ કરે છે; જ્યારે હકીકતમાં, તેઓ જે કરી રહ્યા છે અને જેના પર કાબૂ મેળવવા માટે મથી રહ્યા છે, તે તો પાછલા જીવનના કર્મોનો હિસાબ છે. લીમડો ડાળીએ-ડાળીએ, પાંદડે-પાંદડે કડવો હોય છે. તેના માટે ઝાડને શું પુરુષાર્થ કરવો પડે છે? ઝાડમાં જે કંઈ પણ ઊગ્યું છે, તે તેના બીજમાંથી આવ્યું છે. તેવી રીતે, મનુષ્ય તેની પ્રકૃતિ પ્રમાણે કરે છે, પણ એવું કહે છે કે ‘હું કરું છું’ અને આ રીતે અહંકાર કરે છે. જે કંઈ દેખાય છે અને બને છે તે તમારા પાછલા કર્મોના પરિણામે બને છે અને તેને ‘મેં કર્યું’ કહેવું એ સૂક્ષ્મ માન અને અભિમાન છે.

‘એટલે, શું મારે બધું પ્રારબ્ધ પર છોડી દેવું?’

ના. તમે માત્ર એવું કહીને પણ ન બેસી શકો કે બધું નસીબમાં લખાયેલું છે. જો તમે આવું કહો છો, તો તમે સાવ જ અપ્રવૃત્ત (નિષ્ક્રિય) થઈ જશો. આવા આધારથી મન બેચેન થઈ જશે. જો પ્રારબ્ધનો આ ટેકો લેવો યોગ્ય હોય, તો તમને ચિંતાઓ ના થવી જોઈએ, પરંતુ શું તમને ચિંતા નથી થતી? તેથી, પ્રારબ્ધ પર આધારિત રહેવું તર્કસંગત નથી.

તો પછી, કર્તા કોણ છે?

સંયોગો ‘કર્તા’ છે. દરેક વૈજ્ઞાનિક સાંયોગિક પુરાવાઓ (વ્યવસ્થિત) ભેગા થાય છે, ત્યારે એક ઘટના બને છે. તેથી, તમારા જીવન પર કંટ્રોલ કરવો એ તમારા હાથમાં નથી. તમારે માત્ર સંયોગોને નિરીક્ષણ કરીને શું બને છે તે જોવાનું છે. જ્યારે સંયોગો મળી આવે છે, ત્યારે કાર્ય પૂર્ણ થાય જ છે. માર્ચના મહિનામાં વરસાદ પડે એવી આશા રાખવી તે અયોગ્ય છે. જૂન 15ના (જ્યારે ભારતમાં વરસાદ શરૂ થાય છે) સંયોગો મળી આવશે. જો કાળનો સંયોગ યોગ્ય હોય, પરંતુ વાદળાઓ ના હોય તો વરસાદ કેવી રીતે આવશે? જ્યારે વાદળાઓ છે, યોગ્ય સમય છે, વીજળી થાય છે અને બીજા બધા સંયોગો ભેગા થશે, ત્યારે વરસાદ પડશે. દરેક સંજોગોને પાકવા દેવા પડશે. મનુષ્ય સંજોગોને આધીન છે, પરંતુ તે માને છે કે તે કંઈક કરે છે. તે જે કાંઈ પણ કરે છે, તે પણ સંજોગોને આધીન છે. જો એક પણ સંજોગ ખૂટી પડે, તો તે કાર્ય પૂરું કરી શકશે નહીં.

વ્યવસ્થિત શું છે?

વ્યવસ્થિત એટલે વૈજ્ઞાનિક સાંયોગિક પૂરાવાઓ. વ્યવસ્થિતના જ્ઞાનથી દરેક પરિસ્થિતિમાં સમાધાન રહી શકે. 

પરમ પૂજ્ય દાદા ભગવાન સાદા દાખલા સાથે સમજાવે છે: 

“આ કાચનો પ્યાલો છે. તે તમારા હાથમાંથી છૂટવા માંડ્યો. તે તમે આમથી તેમ ને તેમથી આમ હાથ હલાવીને તેને છેક નીચે સુધી બચાવવા પ્રયત્ન કર્યો. તે છતાંય તે પડ્યો ને ફૂટી ગયો. તો તે કોણે ફોડ્યો? તમારી ઈચ્છા જરાય નહોતી કે આ પ્યાલો ફૂટે. ઊલટાનો તમે તો છેક સુધી બચાવવાનો પ્રયત્ન કર્યો. ત્યારે શું પ્યાલાને ફૂટવાની ઈચ્છા હતી? ના. તેને તો તેવું હોય જ નહીં. બીજું કોઈ ફોડનાર તો હાજર નથી તો પછી કોણે ફોડ્યો? 'વ્યવસ્થિતે.' વ્યવસ્થિત એ એક્ઝેક્ટ નિયમથી ચાલે છે. ત્યાં પોપાબાઈનું રાજ નથી. જો 'વ્યવસ્થિત'ના નિયમમાં આ પ્યાલો ફૂટવાનો જ ના હોય તો આ કાચના પ્યાલાના કારખાના શી રીતે ચાલે? આ તો વ્યવસ્થિતને તમારુંય ચલાવવું છે, કારખાનાય ચલાવવા છે અને હજારો મજૂરોનુંય ગાડું ચલાવવાનું છે. તે નિયમથી પ્યાલો ફૂટે જ, ફૂટ્યા વગર રહે જ નહીં. ત્યારે અક્કરમી ફૂટે ત્યારે કઢાપો ને અજંપો કર્યા કરે. અરે, નોકરથી ફૂટ્યો હોય ને બે-પાંચ મહેમાન બેઠા હોય તો મનમાં અજંપો કર્યા કરે કે ક્યારે આ મહેમાન જાય ને હું નોકરને ચાર તમાચા ચોડી દઉં! ને મૂઓ તેવું કરેય ખરો. અને જો તેણે જાણ્યું કે આ નોકરે નથી ફોડ્યો પણ 'વ્યવસ્થિતે' ફોડ્યો છે, તો થાય કશું? સંપૂર્ણ સમાધાન રહે કે ન રહે? ખરી રીતે નોકર બિચારો નિમિત્ત છે. તેને આ શેઠિયાઓ બચકાં ભરે છે. નિમિત્તને ક્યારેય બચકાં ના ભરાય. મૂઆ, નિમિત્તને બચકાં ભરીને તું તારું ભયંકર અહિત કરી રહ્યો છું. મૂઆ, મૂળ રૂટ કૉઝ ખોળી કાઢ ને! તો તારો ઉકેલ આવશે.”

વ્યવસ્થિતનું જ્ઞાન વાપરો

• જો તમને ખોટ જાય, તો તમારે ચિંતા કરવી નહીં. અને જો તમને નફો આવે, તો પણ તમારે ચગી જવું નહીં. એ બધું વ્યવસ્થિત કરે છે. તમે કર્તા નથી. રાત અને દિવસ; સૂર્યોદય અને સૂર્યાસ્તની જેમ દરેક વસ્તુ ચોક્કસ અને નિયમિત છે. તે વ્યવસ્થિતના તાબે છે.
• પરમ પૂજ્ય દાદા ભગવાન કહે છે કે, “ઈન્કમટેક્ષવાળાનો કાગળ આવ્યો કે તમને દંડ કરવામાં આવશે, તો આપણે તરત જ સમજી જઈએ કે 'વ્યવસ્થિત' છે. અને 'વ્યવસ્થિત'માં હશે તો એ દંડ કરશે ને? નહીં તો એને સંડાસ જવાનીય શક્તિ નથી, તો એ બીજું શું કરવાનો છે? જગતમાં કોઈ કશું કરી શકે એમ છે જ નહીં. અને આપણું 'વ્યવસ્થિત' હશે તો એય છોડવાનું નથી, તો શેને માટે આપણે ડરવાનું?”

માટે, તમારા જીવન પર કાબૂ મેળવવાને બદલે, સકારાત્મક પ્રયત્નો કરવાનું વિચારો. કાર્ય પૂરું કરવા માટે દરેક બાજુથી સકારાત્મક (પોઝિટિવ) વલણ રાખી, સકારાત્મક પ્રયત્નો કરવાથી, આપણા તરફથી સકારાત્મક પુરાવાઓ ઉમેરાય છે. પ્રાર્થના પણ એક સકારાત્મક નિમિત્ત છે. જ્યારે આપણે ચિંતા ના કરતા હોઈએ, ત્યારે આપણા તરફથી નકારાત્મક પુરાવાઓ જતા નથી. આ નિમિત્તો સાથે જ્યારે બીજા નિમિત્તો જેવા કે કાળ, ક્ષેત્ર, સારા અને ખરાબ કર્મો બધા ભેગા મળીને છેલ્લું પરિણામ આવે છે. તે વ્યવસ્થિત છે. એકવાર જ્યારે આપણે પરિણામને સ્વીકારતા શીખી જઈએ છીએ, ભલે તે સારું હોય કે ખરાબ હોય, એકવાર આપણને જ્યારે સમજાય છે કે કોઈ કર્તા નથી, આપણું જીવન ખૂબ શાંતિમય અને સુખમય બની જશે.