બાળકોને નૈતિકતા કઈ રીતે શીખવવી?

સારા માતા-પિતાની શું ભૂમિકા છે? તેમણે તેમના બાળકોને એવી રીતે ઘડવા જોઈએ કે પંદર વર્ષની ઉંમર સુધી બાળકોમાં બધા જ નૈતિક મૂલ્યો આવે.

પરમ પૂજ્ય દાદાશ્રી કહે છે, ‘દરેક યુવાન વ્યક્તિ પાસે એવી ગૂઢ શક્તિઓ રહેલી છે જે સમગ્ર વિશ્વને સહાય કરી શકે. તેને માત્ર સાચા માર્ગદર્શન અને સહકારની જ જરૂર હોય છે.’

ચાલો, સૌ પ્રથમ તો પરમ પૂજ્ય દાદાશ્રીના શબ્દોમાં જ આજની પેઢીના સ્વભાવને સમજીએ, તેમના સારા ગુણો, શક્તિઓ અને નબળાઈઓને ઓળખીએ અને પછી તેઓના નૈતિક વિકાસ માટે તેમનામાં સારા ગુણોની સ્થાપના કરીએ.

આજના યુવાનોના સ્વભાવને ઓળખો

અ) આજના યુવાનો હૃદયના ચોખ્ખા છે.

પ્રશ્નકર્તા: આજનો યુવાનવર્ગ કયા રાહ પર જઈ રહ્યો છે? એનું ભવિષ્ય આપશ્રીની દ્રષ્ટિએ શું છે? સાચો રાહ શું છે?

દાદાશ્રી: આજનો યુવાનવર્ગ અત્યારે કંઈ પણ દોરવણી નહીં હોવાથી સફોકેશન (મૂંઝવણ)માં છે. પણ આવો યુવાવર્ગ કોઈ કાળે હતો નહીં એવો છે, કે જે યુવાવર્ગ ચોખ્ખો છે, પ્યૉર છે. એને માર્ગદર્શન આપનારની જરૂર છે. જો માર્ગદર્શન આપે તો આ હિન્દુસ્તાન ઓલરાઈટ (બરાબર) થઈ જાય અને માર્ગદર્શન આપનારો મળી આવશે હવે થોડા વખતમાં.

બ) આજની પેઢી ખૂબ હેલ્ધી માઈન્‍ડ ધરાવે છે

પરમ પૂજ્ય દાદાશ્રી કહે છે:

• અત્યારના સમયની પેઢી ખૂબ ઉદાર વિચારધારા ધરાવે છે. તે પહેલા જેવી સંકુચિત, ક્ષુલ્લક અને અંધશ્રધ્ધાળુ વિચારસરણી ધરાવતા નથી. તેની સાપેક્ષમાં, આ પેઢી તો ખુલ્લા દિલવાળી, બધુ ઉદારતાથી અપનાવવાવાળી તેમજ હેલ્ધી માઈન્‍ડ ધરાવતી છે.
• તેઓ પૂર્વભવના ચોખ્ખા હિસાબો લઈને આવેલ છે. તેઓને જરા પણ લોભ નથી કે ખોટા માન-પાનની તેઓને પરવા નથી.
• તેઓની એકમાત્ર નબળાઈ એ તેઓનો ભૌતિક જગત તરફનો મોહ છે, તેઓને સાંસારિક વસ્તુઓ પ્રત્યે આસક્તિ વધુ પ્રમાણમાં છે.
• તમારા બાળકો માટે સકારાત્મક ભાવ રાખો. તેનાથી સારું પરિણામ આવશે. તેઓમાં સારા માટે પરિવર્તન આવશે અને આવું બનવું કુદરતી છે. આજની પેઢી જેટલી શ્રેષ્ઠ છે, તેવી પહેલા કોઈ કાળે આવી ન હતી.
• તેઓ વ્યસની લાગશે, પરંતુ તેવું એટલા માટે કે તેઓને સાચો રસ્તો પ્રાપ્ત થતો નથી. આ તેઓનો દોષ નથી. તેઓ પાસે હેલ્ધી માઈન્‍ડ છે.

પ્રશ્નકર્તા: હેલ્ધી માઈન્ડ એટલે શું?

દાદાશ્રી: હેલ્ધી માઈન્ડ એટલે મારા-તારાની બહુ ના પડેલી હોય અને અમે તો નાના હતા ને, ત્યારે બહાર કોઈકનું કશું પડેલું હોય, તે લઈ લેવાની ઈચ્છા. કોઈકને ત્યાં જમવા ગયા તો થોડું વધારે ખઈએ, ઘેર ખાતા હોય તેના કરતા.

આ તો મારી શોધખોળ છે! હેલ્ધી માઈન્ડની કોઈ વખત જનરેશન પાકી હોય, તો તે આ કાળમાં પાકી છે. હેલ્ધી થતી થતી આવી. અમારા વખતથી હેલ્ધી થતી થતી આવી લાગે છે, મમતા જ નહીં. આ મારું કેવું ખરાબ દેખાય એવું કશું નહીં. પાછું લુંગી પહેરીનેય ફર્યા કરે. એટલે છત નથી એટલું સારું છે. આ લોકોની મહીં છત આવતા વાર નહીં લાગે, સંસ્કાર આવતા વાર નહીં લાગે.

આ કુદરતનો ઉપકાર છે કે આ જનરેશન બિલકુલ હેલ્ધી માઈન્ડની પાકી છે! કોઈ વખત પાકે નહીં અને પાકે ત્યારે વર્લ્ડનું કલ્યાણ કરે! આને માર્ગદર્શન આપનાર જોઈએ. 

કેમ હું એવું કહું છું કે તેઓ હેલ્ધી માઈન્‍ડ ધરાવે છે, કારણ કે તેઓને જે શીખવવામાં આવે છે, તે તેઓ તરત જ ગ્રહણ કરી લે છે!

• તેઓને અન્ય કોઈ જૂની બિમારીઓ નથી. તેઓ જ્યારે ભૂખ્યા થાય છે ત્યારે ખાવાનું શોધી લે છે, બીજું કંઈ નહીં.
• તેઓમાં કોઈ મમતા નથી હોતી, તેથી જો તેના પિતા પોતાનું ઘર વેચે તો પણ તેમને ચિંતા નથી થતી. જ્યારે, જૂના દિવસોમાં તો છોકરો પિતાને કહેતો કે, “તમારે આ વેચવું ન જોઈએ.” અત્યારના સમયમાં, તેઓને કોઈ મમતા નથી હોતી, એ રીતે હેલ્ધી માઈન્‍ડ ધરાવે છે.
• તેઓને જે રીતે વાળવામાં આવે તે રીતે તેઓ બની જાય તેવા છે.

ક) જે નૈતિક ગુણો ધરાવતા હોય તેને ખરેખર સુધારવામાં વ્યક્તિ અસમર્થ છે.

પ્રશ્નકર્તા: આપ કહો છો કે અત્યારની જનરેશન હેલ્ધી માઈન્ડની છે અને બીજી બાજુ જુઓ તો બધા વ્યસની છે ને કેટલું બધું છે?

દાદાશ્રી: ભલે એ વ્યસની દેખાય, પણ એમને બિચારાને રસ્તો ના મળે ને તો શું થાય? એમનું માઈન્ડ હેલ્ધી (મન તંદુરસ્ત) છે.

પ્રશ્નકર્તા: મા-બાપનો છોકરાંઓ તિરસ્કાર કરે, મા-બાપને ગાંઠે નહીં એવા બધા થયા છે ને!

દાદાશ્રી: એ તિરસ્કાર-બિરસ્કાર કરે છે, તે બધું એને માર્ગ મળ્યો નથી એટલે. માર્ગ મળે તો આ બહુ સારા છોકરાંઓ છે!

પ્રશ્નકર્તા: આ છોકરાંઓ જ બહુ મોટી સમસ્યા છે!

દાદાશ્રી: સમસ્યા જબરજસ્ત મોટી છે પણ તે સમસ્યા સુધરે એવી છે. આ કાળમાં જ આવા છોકરાં છે કે જેનામાં બિલકુલ બરકત જ નથી અને બરકત ના હોય તો જ સુધરે. બરકતવાળા સુધરે નહીં. બરકતવાળા તો પોતાના સ્વાર્થમાં એક્કા હોય, જોડે તિરસ્કાર હોય, બીજું હોય. બધું સ્વાર્થમાં એક્કા હોય. તેથી આખું હિન્દુસ્તાન બગડી ગયું ને! એના કરતા બરકત વગરનો માલ સારો. માનની પડી નથી, કશી કોઈ જાતની પડેલી નથી.

નૈતિક ગુણો કેળવવામાં માતા-પિતાની ભૂમિકા

• યોગ્ય માર્ગદર્શનના અભાવે યુવાનો સ્વાર્થી બન્યા છે અને તેઓનો જીવન પ્રત્યે ખૂબ જ સ્વાર્થી અભિગમ છે. બાળકોને તેમના નસીબના સહારે છોડી ન દો. તેમની કાળજી રાખો અને તેઓ ઉપર નજર પણ રાખો. જો તમે તેમને છોડી દેશો તો, તેમના માટે કોઈ આશા રહેશે નહીં. બાળકો તેમના જન્મ સાથે જ તેમનું વ્યક્તિત્વ સાથે લઈને આવે છે, પરંતુ તમારે તેમને મદદ કરવાની છે અને તેમની સંભાળ લેવાની છે, જેથી તેઓ સરસ ખીલી શકે.
• બાળકો તેમના માતા-પિતા પાસેથી માત્ર સારા સંસ્કારો જ મેળવે છે. તેઓ અમુક ગુણો તેમના શિક્ષકો, મિત્રો, પડોશી અને અન્ય લોકો પાસેથી પણ મેળવે છે. પરંતુ, મોટા ભાગનો હિસ્સો તેમના માતા-પિતાનો હોય છે. જો માતા-પિતા નૈતિકતા ધરાવતા હશે તો અને તો જ બાળકો પણ નૈતિકતાના ગુણો કેળવશે.
• બાળકો તમારામાં જે કંઈ જુએ છે તે શીખે છે. તેથી, જો તમે ધાર્મિક હશો, તો તેઓ પણ થશે. તેઓ તમારું જોઈને શીખે છે. જો તમે વ્યસની હશો તો તેઓ પણ તેવું જ કરશે. જો તમે દારૂ પીતા હશો કે માંસાહાર કરતા હશો, તો તેઓ પણ કરશે. તમે જે કંઈ પણ કરશો, તેઓ તમારી નકલ કરશે. તેઓ માતા-પિતા જેવું કરતા હોય તેની નકલ કરવાની ઈચ્છા ધરાવતા હોય છે.
• માતા-પિતાએ પોતાનામાં નૈતિક ગુણો વિકસાવવા જોઈએ, જેના પરિણામે કુટુંબનું વાતાવરણ પ્રેમાળ બનશે. માતા-પિતા તરફનો પ્રેમ એવો હોવો જોઈએ કે જેથી તેમના બાળકો તેમને છોડી જ ન શકે. જો તમે તમારા બાળકને સુધારવા ઈચ્છો છો, તો એ તમારી જવાબદારી છે. તમે તમારા બાળક પ્રત્યેની ફરજથી બંધાયેલા છો.
• માતા-પિતાનું તેમના બાળકો પ્રત્યેનું એક માત્ર કર્તવ્ય એ છે કે બાળકો ખરાબ રસ્તે ન જતા રહે તે માટે તેમનામાં સારા ગુણોની સ્થાપના થાય તે માટે આંતરિક ભાવો કર્યા કરવા. પછી જે પરિણામ આવે તે કર્મોનો હિસાબ છે.
• જો માતા-પિતા પોતે સ્વયંશિસ્તમાં રહે તો સારા, નૈતિક ગુણોની સ્થાપના જરૂરથી થઈ જાય.
• માતા-પિતાએ ક્યારેય ઝઘડવું ન જોઈએ, ક્યારેય મતભેદ ઊભા ન થવા જોઈએ. જો મતભેદ ઊભા થાય તો, તેઓએ તરત જ ફરી જવું જોઈએ. બાળકો કહેશે, ‘વાહ! અમારા માતા-પિતા એકબીજા સાથે કેટલી સરસ રીતે રહે છે!’

બાળકોમાં નૈતિક ગુણો સ્થાપવા માટેના રસ્તાઓ

અ) આધ્યાત્મિકતા તરફ વાળો

જે બાળકો નાની ઉંમરથી જ આધ્યાત્મિકતા તરફ વળેલા હોય તે ખરેખર આગળ જતા રત્ન જ સાબિત થાય છે. એવું ત્યારે જ બને જ્યારે માતા-પિતા આધ્યાત્મિકતા તરફ વળેલા હોય, પછી બાળકો પણ તેનું જ અનુસરણ કરે. માતા-પિતા પૈસા કમાવા પાછળ, સામાજિક બંધનોમાં, પાર્ટીઓમાં પડેલા ન હોવા જોઈએ, તેઓએ બાળકો સાથે સમય પસાર કરવો જોઈએ.

તેમને સમર કેમ્પ, બાળકોની શિબિરો વગેરે જેવા આધ્યાત્મિક સત્સંગોમાં મોકલો.

બ) તેમને સારી સંગતિ આપો

બાળકોના સારી વ્યક્તિઓનો સંગ અથવા સારું મિત્ર વર્તુળ આપવાનો પ્રયત્ન કરો, જેથી તેઓ ઉપર તેનો અત્યંત સારો પ્રભાવ પડે.

ક) ઘરમાં દરરોજ પ્રાર્થના કરવાથી તેમનામાં નૈતિકતાનું સિંચન થાય છે

શુદ્ધતા, અંદરની અને બહારની, આસપાસના વાતાવરણના પ્રભાવથી આવે છે. દરરોજ સવારે સ્નાન કર્યા પછી, તમારા નાના બાળકોને આવી પ્રાર્થના કરવાનું શીખવો, ‘મને અને આખા જગતને સદબુદ્ધિ આપો અને મુક્તિ આપો.’ જો તેઓ આવું કરે છે, તો તેનો અર્થ એ છે કે તમે તેમનામાં સારા સંસ્કારોનું સિંચન કરવામાં સફળ થયા છો અને તમે માતા-પિતા તરીકે તમારા કર્મોની ફરજમાંથી મુક્ત થાઓ છો.

ડ) આરતી વાતાવરણને શુદ્ધ કરે છે

આરતી (ભગવાન પાસે દીવો કરી સાથોસાથ પ્રાર્થના ગાવી) ભગવાનની ભક્તિ માટેનું તે ખૂબ જ અગત્યનું માધ્યમ છે. તે ભગવાન તરફ આદર અને પ્રેમ દર્શાવવાનો રસ્તો છે અને તેઓ પ્રસન્ન પણ થાય છે. વ્યક્તિ જેની ભક્તિ કરે છે, તેના જેવી જ તે બની જાય છે. દરરોજ આરતી કરવાથી આપણને ઘણા બધા ફાયદાઓ થાય છે. આ રોકડું સાધન છે અને આપણે તરત જ તેના પરિણામ જોઈ શકીએ છીએ.

• આપણું મન એકાગ્ર થાય છે અને આખો દિવસ શાંતિપૂર્ણ રહે છે.

• તે તરત જ આપણા મનમાંથી ખરાબ વિચારો (જે પોતાને અને અન્યને નકારાત્મક અસર કરે છે) દૂર કરે છે.

• પરિસ્થિતિ અથવા સમસ્યા સંબંધી ચિંતાઓ દૂર થાય છે.
• ઘરમાં કોઈ કંકાસ કે મતભેદ રહેતા નથી.
• તે વાતાવરણને શુદ્ધ અને આનંદિત કરે છે.
• આપણે બધા સારા નૈતિક ગુણો જેવા કે પ્રામાણિકતા, નિષ્ઠા વગેરે પ્રાપ્ત કરીએ છીએ.

આરતી કરવાથી ઘણા બાળકો એટલા બધા સુધરી ગયા કે તેમણે મૂવી જોવાનું પણ બંધ કરી દીધું છે. મૂવી જોવા જવું એ તેમના માટે આનંદનો મુખ્ય સ્ત્રોત નથી. પહેલા તો, તેમને સમસ્યાઓ ઊભી થતી હતી, પરંતુ પછીથી તેમને સમજમાં આવ્યું કે પ્રાર્થના કરવાથી કેટલું સરસ અનુભવાય છે અને તેઓ હકારાત્મક પ્રતિભાવ આપવા લાગ્યા.

ઈ) તમારે દરરોજ તમારા માતા-પિતાને પ્રણામ કરવા જોઈએ.

જે વ્યક્તિ તેમના માતા-પિતાની સેવા નથી કરતા, તે જીવનમાં ક્યારેય સુખી થતા નથી. માતા-પિતાની સેવા કરવાથી સીધો ફાયદો શું થાય છે? એવું કહેવાય છે કે માતા-પિતાની સેવા કરવાથી વ્યક્તિને સમગ્ર જીવનમાં કોઈ દુ:ખ-પીડા નથી આવતી અને કોઈ જ સમસ્યાઓ ઊભી થતી નથી!

માતા-પિતાની સેવા કરવી એ ચોક્કસપણે ખૂબ જ મૂલ્યવાન છે. કારણ કે, જો તમે તેમની સેવા નથી કરતા, તો તમને કોની સેવા મળશે? તમે સેવા કરવા યોગ્ય છો તે વાત તમારી પછીની પેઢી કઈ રીતે શીખશે? બાળકો દરેક વસ્તુનું નિરીક્ષણ કરતા હોય છે. તેઓ જોતા હોય છે કે મારા પિતાએ ક્યારેય તેમના પિતાની સેવા કરી નથી! પછી ખરેખર તો તેમનામાં આવા સંસ્કાર આવશે જ નહીં, ખરું ને! જ્યારે તમે આ ઉંમરે પણ તમારા માતા-પિતાને પ્રણામ કરો છો, તો શું તે તમારા બાળકોને પણ આવું જ કરવા પ્રોત્સાહન નહીં મળે? તમારા બાળકોમાં સંસ્કારો કેળવવા માટેનો આ સૌથી સરળ રસ્તો છે.